Eski Pakistan BirleÅŸik Krallık yüksek komiseri Büyükelçi Akbar Ahmad’ın yazı zincirinin sekizinci ayağı olan bu makale, 9/11’den sonra anti-terörizme dair yeni global paradigmada gözlemlenen, yoÄŸun ve çoÄŸunlukla ÅŸiddetli sonuçları olan ve derin tarihsel köklere sahip merkez-çevre itilaflarının nasıl sürekli tekrar halinde olduÄŸunu incelemektedir. Asya, Afrika ve Orta DoÄŸu’da yaptığı derinlikli örnek olay incelemelerini birleÅŸtiren Büyükelçi Akbar Ahmed nihai olarak, Müslüman ve Gayrimüslim devletlerin, azınlık gruplarını özgürlükçü ve hoÅŸgörülü bir toplumda bir araya getirmekte ya da “merkez-çevre” itilaflarının çözümünde benzer ÅŸekilde acziyete düşmesinin, modern devletler için dünya çapında çoÄŸu zaman ÅŸiddet ve yıkıma yol açan daimi bir baÅŸarısızlık sembolü olduÄŸunu tartışıyor. Bu itilaflardan kaynaklanan ÅŸiddet 21. yüzyılın geri kalan kısmında; ulusal entegrasyon, kanun ve nizam, insan hakları ve adalet meselelerinin odak noktası olacaktır.
James Feminore Cooper’ın Mohikanların Sonuncusu adlı ünlü romanında, savaşçı Chingachgook görkemli kabilesinin saÄŸ kalan son üyesidir. Bunun bir romandaki edebi bir kurgu olduÄŸunu farz etsek de, bu durum aslen Kafkasyalı olan ve pek fazla tanınmayan Çerkes halkı için bir gerçekliktir.

Kısa süre önce, merkez-çevre iliÅŸkileri projemizle ilgili olarak Çerkes toplumunun bazı önde gelen ÅŸahsiyetleriyle görüşme yaptık: Uluslararası Çerkes Konseyi baÅŸkanı Iyad Youghar ve Çerkes Kültür Enstitüsü baÅŸkanı ve Konsey üyesi Zakaria Barsaque. Ä°ki kurum da Amerika’daki 5.000 Çerkes’in büyük kısmının yaÅŸamakta olduÄŸu New Jersey’de bulunuyor.
Barsaque’ın durumu da Chingachgook’tan farklı deÄŸil. Karadeniz kıyısında yaÅŸayan ve çeyrek milyon nüfusa sahip olan bir Çerkes grubunun, Ubıhların son mensupları arasında. Bugün Ubıhların artık anavatanlarında varlıkları sona ermiÅŸ durumda. 40.000 civarı Türkiye’de ve bir avuç Ubıh aile de diÄŸer ülkelerde yaşıyor. 1992’de Ubıhça konuÅŸan son insanın vefatıyla birlikte dilleri yok olmuÅŸ durumda. Barsaque ve Youghar önümüzdeki yıllarda Çerkes kültürü ve varlığının tamamen “yok edilme” ihtimaline iliÅŸkin endiÅŸelerini dile getirdiler.

İlk Modern Soykırım
Kendilerini Adige olarak tanımlayan, çoÄŸunluÄŸu Müslüman bir halk olan Çerkeslerin, bugünki çıkmazı, geniÅŸlemeci Emperyal Rusya’nın daÄŸlık anavatanlarına göz koymasıyla beraber 19. yüzyılda ortaya çıktı. Çerkesler o kadar azimle savaÅŸtılar ki, Ruslar onları ya ölümle ya da sürgünle ortadan kaldırmaya karar verdi. Çerkesler bu operasyonu modern çağın ilk soykırımı olarak tanımlıyor ve bize aktardıkları rakamlar gerçekten akıl almaz.
Çerkesler bize, 2,5 – 3 milyon nüfusa sahip Çerkeslerin 1,5 milyonunun katledildiÄŸini, aynı miktarda insanın da sürgüne gönderildiÄŸini ve bu insanların da yarısına yakınının birkaç ay içinde kıtlık ve hastalıktan hayatlarını kaybettiklerini anlattılar. Bu rakamlar dünya çapındaki bilim insanları tarafından doÄŸrulanmıştır.

Çerkeslerin sadece çok küçük bir miktarı Kafkasya’da saÄŸ kalabilmiÅŸtir ve bugün de 700.000 Çerkes Rusya’da yer alan üç cumhuriyete dağılmışken, dünyadaki toplam 5-6 milyon Çerkes’in %90’ı küresel diasporada yaÅŸamaktadır.
Rusya’nın Karadeniz’deki bir kıyı ÅŸehri olan Soçi’nin 2014 Kış Olimpiyatları’na ev sahibi olarak seçilmesi Çerkesleri çileden çıkarmaktadır. Soçi Çerkes yerleÅŸiminin baÅŸkenti ve Ubıh kabilesinin 1864’te “son Çerkes direniÅŸi”ni gerçekleÅŸtirdiÄŸi bölgeydi. Olimpiyatlar bu kitlesel cinayetin 150. yıldönümünde gerçekleÅŸtirilecek.

Youghar, yüz binlerce insan cesedinin tam da bu toprakların altında yattığını ve kazı yapanların insan kalıntıları bulduÄŸunu anlattı. Yoghar, Soçi’yi, Ä°slam uÄŸruna canını verenleri onurlandıran bir ifade ile, “ÅŸehadet toprağı” olarak tanımladı. BaÅŸka bir deyiÅŸle, Soçi Olimpiyatları’nın devasa bir mezarlık üzerinde oynanacak olması temel bir dini öneme sahip.
Youghar, Rus hükümetinin bir soykırımın varlığını kabul etmediÄŸini ve bununla beraber Soçi’de Çerkeslerin yaÅŸamış olduÄŸunu bile kabul edecek gibi görünmediÄŸini ifade etti. BaÅŸkan Vladimir Putin 2007’de Rusya’nın adaylığını güvence altına almak üzere Uluslararası Olimpiyat Komitesi’ne hitaben yaptığı konuÅŸmada; Soçi’yi Çerkeslerden bahsetmeksizin, antik Yunanlıların yaÅŸamış olduÄŸu bir yerleÅŸim yeri olarak tanımlamıştı. Youghar, sesinde hasıl olan acı ve kederle, olimpiyatları halkının “tabutundaki son çivi” olarak tanımlıyor.

Durum her zaman böyle deÄŸildi. Çerkesler bir zamanlar dünyaca ünlü, bölgedeki baskın güç ve Kafkas kültürünün ana kaynağı idiler. Antik bir mirasa sahip oldukları, Çerkeslerle Olimpiyat Oyunları’nın kökeni konusunda rekabet halinde olan Yunanlılar tarafından bile kabul edilmiÅŸti. Nart Destanları olarak bilinen kahramanlık hikayelerinde anlatılan Çerkes tanrıları ve mitolojisi, Yunan mitolojisi ile de benzeÅŸmektedir.
Geleneksel konargöçer Çerkesler kabile ve boylar şeklinde örgütlenmişti ve khabze olarak bilinen şeref, misafirperverlik, büyüklere saygı, eşitlik ve özgürlüğü vurgulayan davranış kurallarına göre yaşarlardı. Bu ahlaki yapı, savaşçılık becerileriyle ünlü olan Çerkeslerin, Hun İmparatoru Atilla ve Moğollar da dahil olmak üzere dağlık bölgelerinden geçen tüm büyük güçleri başarıyla bozguna uğratmalarına yardımcı olmuştur. Khabze ayrıca Çerkeslerin kimliklerini, sürgünün ızdırap ve karmaşıklığından korumasına da yardımcı olacaktır.

Müslüman kimliklerinden dolayı gururlular
Çerkesler ayrıca Müslüman kimlikleriyle ve Ä°slam tarihinde oynadıkları merkezi rolle de gurur duyuyorlar. Çerkesler, Memlukların Kafkasya’dan çıkarılıp Müslüman coÄŸrafyasına dağıtılan seçkin bir askeri sınıfının yüksek rütbelerinde hakimiyet sahibi oldular. Memluklar 13. yüzyılda Mısır’da egemenlik saÄŸladılar ve Orta DoÄŸu ve Kuzey Afrika’nın mimari ve kültürel geliÅŸiminin büyük kısmında kilit bir rol oynadılar.
Ãœnlü Çerkes Sultan Baybars’ın idaresi altındaki Memluklar, hem MoÄŸolları hem de Orta DoÄŸu’da kalmış olan Haçlıları bozguna uÄŸrattı. Baybars’ın MoÄŸollara karşı kazandığı zafer dünya tarihi açısından büyük bir dönüm noktası olmakla beraber, Müslüman dünyasında sahip olduÄŸu kahramanlık kültünde de pay saÄŸlamıştır.

Rusya 18. yüzyılda, Çerkesya üzerinde askeri fetihle doÄŸrudan denetim saÄŸlama yoluna gitti ve sert bir direniÅŸle karşılaÅŸtı. Zaman içerisinde, Çerkes kabileleri daha etkin bir ÅŸekilde organize olmaya baÅŸladılar ve resmen bağımsızlıklarının ilan ettiler, bağımsızlıkları 1838’de Britanya tarafından tanındı.

Ancak 1860’larda Çerkeslerin Rusya karşısında daha fazla direnemeyecekleri anlaşıldı. Çerkes kabileleri, binlerce insanın katliyle bir bir yok edildi ve topraklarına Kazaklar, Slavlar ve diÄŸer halklar yerleÅŸtirildi.
Dağdaki çatışmalardan kurtulanlar gemilere doldurulmadan önce zorla Karadeniz kıyısındaki kamplara götürüldüler ve Türkiye tarafına, buz gibi sulara gönderildiler. Çoğu gemi battı ve yolcuları da boğularak can verdi.
Rus bilim insanı Adolf Petroviç Berje, Karadeniz’deki acımasız kamplarda Çerkeslerin yaÅŸadığı ızdırabın görgü tanıklarındandı:

Novorossiysk Limanı kıyısında toplanmış yaklaşık on yedi bin dağlının üzerimde yarattığı kahredici etkiyi unutmam mümkün değil. Yılın en çetin ve soğuk zamanında neredeyse hiç erzaklarının olmaması ve bastıran tifo ve çiçek salgını durumlarını daha da çaresiz kılıyordu. Gerçekten de, mesela genç bir Çerkes kadınının ıslak yerde, açık havada, paçavralar içinde çoktan katılaşmış cesedini ve iki bebeğinden biri can çekişirken, diğerinin ölmüş annesinin göğsünde açlığını bastırmaya çalışmasını görmek kimin yüreğine dokunmaz? Ben bu gibi sahnelere çoğu kere şahit oldum.

Osmanlı İmparatorluğu kıyılarına ulaşan yorgun, fakir ve kalabalık insan yığınını çok da müreffeh bir ortam beklemiyordu. Tersine kadınlar çeşitli haremlere gönderilirken, erkeklere de İmparatorluk adına savaşmak için hudut bölgelerine gitme emri veriliyordu.Çoğu kendilerini bekleyen kaderi yaşamaktan ziyade kendini öldürmeyi tercih ederdi.

Çerkesler Osmanlı sonrası devletlerde önemli görevler almakta ve özellikle askeri alanda sivrilmekteyken, Türkiye gibi ülkelerde Çerkes varlığını inkar etmeye varan asimilasyonist politikalarla karşı karşıya kaldılar.

Youghar ve Barsaque Çerkeslere en fazla hak saÄŸlayan ülkenin, kimliklerini her açıdan muhafaza etmeye imkan tanıyan Ä°srail olduÄŸunu söylediler. Muhtemelen, Hitler’in Nazileri Ä°kinci Dünya Savaşı sırasında peÅŸlerine düştüğü sırada, Çerkeslerin Yahudi cemiyetini korumalarını minnetle hatırlıyorlar.

Youghar ve Barsaque’a göre Çerkeslere karşı en ılımlı ülke Gürcistan. Çerkeslere mülteci statüsü verdi ve 19. yüzyıldaki Rus eylemlerinin soykırım olduÄŸunu resmen tanıdı. Gürcistan bir Çerkes soykırım anıtı inÅŸa eden ilk ülke olacak ve bu Mayıs ayında Soçi katliamının yıldönümünde bu anıtın açılışı yapılacak.

Kronik AzgeliÅŸmiÅŸlik
Müslüman devletler, kültürlerinin yok olmasında rol oynarken ya da vaatlerini yerine getirmezken; Çerkeslerin en sadık dostlarının bir Yahudi ve bir Hıristiyan devlet olması ironiktir.
Çerkes kimliği, İslami uygulamaları ve kültürel dışavurumu yasaklayan Sovyetler Birliği tarafından ciddi şekilde tehdit altındaydı. Sovyetler Birliği geri kalan Çerkesleri tek bir bölgede birleştirmek yerine, etnik milletleri zayıf ve birbirinden ayrı tutmak için birbiriyle bağlantısı olmayan halkları cumhuriyetlere bölüştürdü.

Sovyetler BirliÄŸi’nin çöküşü, tekrar özgürlük ve özerkliÄŸin tadını alan Çerkeslerin yeniden bir araya gelmesine neden oldu. 1991 yılında Çerkes dili her üç cumhuriyette de resmi dil olarak ilan edildi. Çeçenya’daki savaşın durumu zorlaÅŸtırmasına raÄŸmen, Çerkesler yurtdışından geri dönmeye baÅŸladılar.

Başkan Boris Yeltsin Çerkes cumhuriyetlerinde değişik derecelerde özerkliğe müsaade ederken, Başkan Vladimir Putin iktidarı, hükümet otoritesinin yeniden tek bir merkezde toplanması durumunu uygulamaya soktu. Putin doğrudan denetimi üstüne aldı ve başkanlar seçim yerine hükümet kararıyla seçilmeye başlandı. Bu durumun, insanlar tarafından değil de Moskova tarafından seçilebilir olan yozlaşmış elitler sorununu körüklemesi, kronik azgelişmişlik ve ötekileştirme ile sonuçlanmaktadır.

Rusya, Çerkes kültürünün dışavurumuna ket vurmak adına politika tazeledi; okullarda dil eğitimini yasakladı, Çerkes dilindeki medyaya sınırlamalar getirdi. Çerkesler ayrıca cumhuriyetler arası seyahatte de kısıtlamalarla karşılaştılar, seyahatler çok zor elde edilen izinlere tabi hale geldi. Güvenlik güçlerinin aleni şekilde insanlıktan uzak hareketleri öfke ve itiraza neden olurken, Çerkesler ve diğer Kafkas halklarına karşı ırksal önyargı çok yaygın olarak varlığını hissettiriyordu.

Bütün bu faktörler; son birkaç yılda sürekli infazlar, insan kaçırmalar ve yaygın iÅŸkence raporları ile daha da fena hale gelen bir Ä°slami direniÅŸin oluÅŸmasına neden oldu. Direnişçiler güvenlik güçleri ve hükümetle baÄŸlantılı insanlarla savaÅŸmaktadır. 

Kafkasya’da gitgide kötüye giden vaziyet ve buna ek olarak Çerkeslerin durumlarına iliÅŸkin farkındalık yaratmaya yönelik çabaları, 2014 Soçi Olimpiyatları’nı Putin ve Rusya için çok önemli bir imtihan haline getirdi. En iyi tabiriyle, Rusların böylesi bir trajedinin yaÅŸandığı bir bölgede olimpiyat düzenleme kararı ağır bir kendini bilmezlik durumudur; en kötü tabiriyle de ağır bir kültürel aÅŸağılama için kasıtlı bir giriÅŸimdir.

BirleÅŸik Devletler’in Kızılderililere ve Avusturya’nın Aborjinlere yaptığı gibi, yerli halklarına nefret uyandırıcı tavır sergilemiÅŸ olan devletler resmi olarak özür dilemiÅŸtir. Rusların da bu yönde alacağı bir karar iyileÅŸme sürecini baÅŸlatacaktır. Keza Rusya, Suriye’den kaçıp anavatanlarına dönmeye çalışan birçok Çerkes’e bunu gerçekleÅŸtirme imkanını saÄŸlayıp, hayatlarını kurtararak güven tesis edebilir.

Moskova, çevresindeki insanları acımasızca tehdit etmenin ve kimliklerini yok saymanın yaratacağı sonuçları iyice kavramalıdır. Sovyetler BirliÄŸi’nin dağılmasından sonra; Estonya, Ukrayna ve Gürcistan gibi ortaya çıkan devletlerin sayısının fazlalığı bu politikaların sonuçlarını teyit etmiÅŸtir. Sibirya ya da Kafkasya gibi çevresel bölgelerde uygulanan iptidai vahÅŸet, Rusya’ya istikrar sunmaktan ziyade ters etki yaratabilir. Emperyal Rusya’nın ve Stalinist devrin eski yöntemleri 21. yüzyılda iÅŸe yaramayacaktır.

EÄŸer Putin vizyonu olarak andığı, modern ve etnik çeÅŸitliliÄŸi olan “yeni Rusya”ya katkı saÄŸlamak istiyorsa; insan haklarını, kimliÄŸe sonsuz saygıyla beraber gösterilen itibarı, tüm vatandaÅŸları için demokratik temsil ve ekonomik olanakları geniÅŸletmek zorundadır. Ä°lerleyen, güvenli ve istikrarlı bir Rusya’nın temini için tek yol budur. Putin’in hayranı olduÄŸu PuÅŸkin, Turgenev ve Tolstoy gibi humanist Rus yazarların geleneÄŸinden de böyle bir bakış açısı çıkacaktır.

Putin’in Çerkesler ve Soçi mevzuuna iliÅŸkin tavrı Rusya’nın nasıl bir yol çizeceÄŸinin göstergesi olacaktır. Rusya, geçmiÅŸin hatalarını ve trajedilerini dikkatle gözden geçirip, bunların düzeltilmesine katkı saÄŸlayarak; hem 21. yüzyılın dünya çapında önemli bir gücü olarak konumunu belirleyebilir, hem de bir halkın toptan yok olmamasına yardımcı olabilir . Putin Korkunç Putin mi yoksa Aydınlanmış Putin mi olacağına karar vermelidir.

Çeviri: Dilek Soykuvvet

Özgün Metin: http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2012/04/2012446515233997.html
Kaynak: Al Jazeera (El Cezire) – 04 Nisan 2012

Profesör Akbar Ahmad Washington DC’deki Amerikan Ãœniversitesi Ä°slami AraÅŸtırmalar’da Ä°bn Haldun Kürsüsü BaÅŸkanı ve eski Pakistan BirleÅŸik Krallık Yüksek Komiseridir.
Frankie Martin Amerikan Ãœniversitesi’nin Uluslararası Hizmet Okulu’ndaki Ä°bn Haldun AraÅŸtırmaları Kürsüsü üyesidir ve Profesör Ahmad’ın yakında Brookings Press’ten çıkacak olan “Ä°slam Toplumuna Yolculuk: Amerika ve Müslüman Dünyası’ndaki Merkez-Çevre Ä°tilafları” isimli çalışmasında ona yardımcı olmaktadır.